Jednym z ważniejszych dzieł poprzedzających późniejszy rozwój idei odrodzenia w Polsce był łaciński traktat polityczny starosty wielkopolskiego i doradcy Kazimierza Jagiellończyka, Jana Ostroroga (około 1436 - po 1501) zatytułowany "Memoriał o uporządkowaniu Rzeczy Pospolitej na sejm walny Królestwa". Adresatem dzieła byli wojewodowie i kasztelanowie. Ostroróg wysuwa na czoło zagadnienie stosunku króla do papieża, przeciwstawiając się średniowiecznym poglądom o hegemonii władzy kościelnej i żąda ograniczenia uprawnień politycznych kleru. W drugiej części traktatu podaje szereg propozycji reform w prawodawstwie (ujednolicenie prawa, zerwanie z zasięganiem orzeczeń za granicą). Na osobną wzmiankę zasługuje żądanie, aby poczesne miejsce odzyskała polszczyzna, zarówno mowa kazań jak i język urzędowy. Najwybitniejszym polskim humanistycznym publicystą był Andrzej Frycz Modrzewski, który swą działalność w sprawie reform Rzeczpospolitej rozpoczął od wydania broszury zatytuowanej "Łaski, albo o karze za mężobójstwo" (1543). Tekst wywodów włożył w usta wojewody Hieronima Łaskiego. Zaatakował tu niesprawiedliwą, średniowieczną ustawę, według której szlachcic, zabijający nieszlachcica, podlegał jedynie karze administracyjnej, podczas gdy nieszlachcic, zabijający szlachetnie urodzonego, karany był śmiercią. Ponieważ dwa kolejne sejmy (1543 i 1544) nie uchyliły przepisu, Modrzewski wystąpił z kolejnymi, w których przemawiał już we własnym imieniu. W roku 1551 ukazało się w Krakowie dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej", ale choć na karcie tytułowej widnieje informacja o podziale na 5 ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole, to jednak w edycji brakowało dwu ostatnich. Na końcu dzieła zdołał autor w ostatniej chwili umieścić dopisek, w którym wyjaśnia, że "dziwne losy przeszkodziły" ogłoszeniu całości. Zawiniła oczywiście cenzura - ingerencja Akademii, której kanclerzem był biskup krakowski. Nakazano konfiskatę tej części dzieła, która godziła w powszechnie uznaną nadrzędną rolę religii i Kościoła w wychowaniu człowieka. Dzieło, napisane w języku łacińskim, ma charakter oratorskiego traktatu politycznego. Wyraźnie widać w nim wpływy zasady irenizmu Erazma z Rotterdamu oraz poglądów Cycerona i Arystotelesa. Jest dziełem bardzo nowatorskim, daje analizę ustroju społeczno-politycznego i programu przebudowy Rzeczypospolitej. * O obyczajach: państwo winno być stróżem etyki, winno nadzorować wychowanie młodzieży, organizować opiekę społeczną nad chorymi i doświadczonymi przez los. Modrzewski proponuje ustanowienie urzędu, który czuwałby nad jakością sprzedawanych towarów, kontrolował miary i wagi, ustalał ceny. Ostrzega też przed nadmiernym eksportem produktów rolnych, domaga się kontroli nad importem. * O prawach: projekt organizacji sądownictwa, postulat wydania nowego kodeksu prawnego, który winien ustalić równość ludzi wobec prawa. Modrzewski staje w obronie chłopów żądając dla nich ochrony przed wyzyskiem i samowolą. * O wojnie: uznając prawa każdego narodu do samodzielnego bytu, występuje przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaczepnej i zaborczej. Żąda umocnienia obronności państwa przez stworzenie stałego skarbu na cele wojenne, stworzenie wojska zaciężnego. * O kościele: postuluje rozdzielenie polityki państwa od polityki Kościoła. Domaga się zmian wewnątrz Kościoła, jego całkowitego uniezależnienia od papieża i jego legatów. Dopomina się również dopuszczenia świeckich do udziału w soborze i powracając do projektu opieki społecznej wskazuje, że można go zrealizować przez opodatkowanie dóbr kościelnych. * O szkole: za wychowanie młodzieży powinno odpowiadać państwo, które winno stworzyć sieć szkół powszechnych, w których zwracano by uwagę na wychowanie moralne. Fundusze na ten cel mogłyby być czerpane z podatków nałożonych na dobra kościelne. Szkoła taka winna być powszechnie dostępna, również dla synów mieszczan i chłopów. Najzagorzalszym przeciwnikiem Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski (1513-1566), utalentowany i namiętny publicysta (pierwszy prozaik, który opanował i w języku polskim zastosował reguły cyceronizmu), zarazem jednak demagog i warchoł literacki. Uprawiał dialog nauczający, czego dowodem jest między innymi mowa "Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony... i za kolędę posłom koronnym do Warszawy na nowe lato Roku Pańskiego 1564 posłany". Orzechowski, nawiązując do teokratycznych teorii państwa, przeprowadza ustami Papieżnika (określenie będące wówczas lekceważącą nazwą rzymskiego katolika) i samego Orzechowskiego w sporze z Ewangelikiem tezę o prymacie Kościoła w XVI-wiecznym państwie polskim. W jego systemie całość wyobrażona "cynkiem" (figura geometryczna o czworokątnej podstawie i wierzchołku, przypominająca piramidę), to Korona Polska złożona z pięciu elementów: wiary, ołtarza, kapłana i króla u podstawy oraz Kościoła u wierzchołka. Orzechowski był znakomitym ideologiem i taktykiem, który potrafił podsunąć szlachcie wersję ustrojową najdogodniejszą dla katolicyzmu. Dowodził, że religia rzymska stworzyła państwowość polską i że spaja Królestwo. W tym układzie Kościół stawał się gwarantem wolności szlacheckiej.