Mikołaj Rej - nurt szlachecki (1505-1569), autor sławnego powiedzenia: "A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają". Całym swym pisarstwem i działalnością publiczną pozostał mu wierny, choć w czasach "powszechnej uczoności" nie należał do elity intelektualnej. Był natomiast szeroko oczytanym samoukiem, wielbicielem Erazma z Rotterdamu i radykalnym działaczem reformacyjnym. "Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" Dialog wydany pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek ukazał się w przełomowym dla polskiej literatury renesansowej roku 1543. Ma ona charakter społeczno-obyczajowy. Rozmowa pomiędzy reprezentantami trzech stanów jest wiernym odzwierciedleniem ówczesnych stosunków społecznych i równocześnie obroną chłopa obciążonego nadmiernymi świadczeniami. Całość zamyka "Lament" personifikowanej Rzeczypospolitej. Rozmówcy są usytuowani wobec siebie tak, iż raz po raz popadają w konflikt, zaś za chwilę zawierają jakby sojusz dwóch przeciwko jednemu: Pan i Wójt solidarnie dyskutują, jaka ma być wiara, Pan kpi z odpustów, Wójt narzeka na dziesięciny, ale o świadczeniach wojennych rozprawiają i Wójt, i Pleban. Poszczególne wypowiedzi składają się w całość zarysu programu naprawy. Dialog jest bardzo plastyczny i realistyczny (np. scena odpustu czy chodzenia po kolędzie), a liczne aluzje krytyczne wobec duchowieństwa zapowiadają reformacyjne sympatie pisarza. Rej nie zna indywidualizacji mowy na poziomie rozprawiających person, ale różnicuje ją na płaszczyźnie tematyczno-środowiskowej. Pisze więc językiem myśliwych, żołnierzy, prawników i księży, odwzorowując w piśmie mowę potoczną bogatą w frazeologizmy, niespodziewane przytoczenia i przysłowia. To rozmiłowanie w żywiole języka jako bogatym instrumencie rozmowy jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech poetyki Reja. "Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, w którym jako we źwierciadle snadnie każdy swe sprawy oględać może" Jest to dzieło w twórczości Reja - pisarza bardziej spontanicznego niż refleksyjnego - osobliwe, stanowi bowiem adaptację poematu humanisty włoskiego. Oryginał składał się z 12 rozdziałów nazwanych od znaków zodiaku, w których autor kolejno wykłada zasady humanistycznej etyki świeckiej, etyki sceptycznej i pesymistycznej. Rej konstrukcję zodiakalną zastąpił opisem wędrówki młodzieńca od filozofa do filozofa (kolejne rozdziały nazwano imionami 12 mędrców, między innymi Epikura, Sokratesa i Plato) w poszukiwaniu prawdy. W kompozycji wędrówki Młodzieńca istotne miejsce zajmuje doświadczenie najstraszliwsze: widok piekła (Andrzej Trzeciecki, który anonimowo wydany tekst opatrzył łacińskim wierszem pochwalnym, nazwał Reja "Nasz to jest Dante"). Owo piekło, choć poeta umieścił w nim przede wszystkim przedstawicieli duchowieństwa, nie jest społeczną satyrą antyklerykalną, lecz uniwersalnym negatywem świata, bo mieści potępieńców wszelkiego rodzaju, również pijaków, kłamliwych adwokatów i oszustów-szynkarzy. W charakterystycznym dla Reja stylu lubującym się w detalach i zdrobnieniach, opisany jest natomiast Raj ("Arystoteles"). "Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwierząt i ptaków kształty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane" Dzieło to jest zbiorem portretów i obrazów, biogramów i egzemplów, przypowieści i anegdot, odnotowanych w postaci ośmiowersowych epigramatów. Całość składa się z 4 rozdziałów. Pierwszy - zbiera obrazki "stanów sławnych": królów, rycerzy, mędrców, postaci biblijnych i mitycznych; drugi - "stany i domy niektóre zacnego narodu polskiego", trzeci - "różne przypadki świata tego". Część ostatnia, czwarta nazwana "Przypowieści przypadłe" czytana była najchętniej i drukowana osobno jako "Figliki" - anegdoty i bajki tryskające rubasznym i żywiołowym humorem. "Źwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swymi sprawami jako we źwierciadle przypatrzyć" To ostatnie wielkie dzieło Reja. Najobszerniejszą i najważniejszą częścią utworu jest "Żywot człowieka poczciwego". Choć "człowiek poczciwy" to dla Reja przede wszystkim osoba szlachetnie urodzona, to tekst można uznać za parenezę uniwersalną w polskich realiach życia ziemiańskiego. Utwór składa się z 3 ksiąg, które odpowiadają trzem okresom życia ludzkiego: dzieciństwa i młodości, wieku dojrzałego oraz starości. Rozdział 16 księgi II zawiera opis roku na cztery części rozdzielonego. Każda pora roku przynosi pożytki i rozkosze, z których korzysta człowiek żyjący w zgodzie z naturą. Fragment ten doskonale obrazuje styl Reja charakteryzujący się bogactwem i rozmaitością szczegółów oraz zamiłowaniem do paralelizmu szeregów składniowych. Poglądy Reja można przedstawić następująco: * człowiek rodzi się jak "czysta tablica", dlatego winno dbać się o jego wychowanie, uczyć sztuki rycerskiej, wyrabiać sprawność fizyczną, wpajać zasady moralne, oswajać z naukami praktycznymi (np. snycerstwem, złotnictwem), ale nie przymuszać do kształcenia umysłowego; * człowiek winien umieć znaleźć się w towarzystwie i w tym celu winien znać zasady dykcji, posiadać odpowiednie maniery i mieć poczucie humoru; * każdy (szlachcic) winien mieć właściwy stosunek do poddanych, nie wolno mu nadużywać przemocy; * człowiek sam powinien zadbać o swoje dostatnie życie, doglądać gospodarstwa i czuwać nad pracą poddanych; * całym sercem winien cieszyć się życiem, miłować bliźnich i otaczającą przyrodę. Jest to najobszerniejsze dzieło, które można uznać za summę życia i myśli Reja. Inne utwory Reja: "Kupiec, to jest Kształt a podobieństwo Sadu Bożego ostatecznego" i "Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego" - utwory zawierające elementy moralitetu, będące przeróbkami łacińskich dramatów: "Żywot" - niderlandzkiego humanisty, a "Kupiec" - bawarskiego luteranina. "Postylla" - zbiór kazań pod względem wyznaniowym bardzo umiarkowany. Stosunek dobrych uczynków do wiary, punkt zapalny i kamień obrazy w ówczesnych polemikach, ujmował pojednawczo, pisząc "wiara bez uczynków miłosiernych, a uczynki bez wiary wszystkie martwe rzeczy są". Teksty kazań wzbogacały realistyczne obrazki rodzajowe i obserwacje z życia codziennego. "Psałterz Dawidów" przekład prozą psalmów ze Starego Testamentu dla zboru kalwińskiego.