Tendencje artystyczne Włochy utrzymały swoją centralną pozycję centrum kulturalnego na przełomie epok. W literaturze szczególną rolę spełniła twórczość dwu poetów, tłumaczonych i naśladowanych. Byli to Giambattista Marino i Torquato Tasso, a w życiu teatralnym przejmowane z Włoch wzory komedii dell’arte i opery, która jako gatunek ukształtowała się około 1600 roku (pierwszym, wybitnym jej twórcą jest Claudio Monteverdi). Obok Włoch ważnym ośrodkiem stała się Hiszpania. Już w XVI wieku powstawały i przenikały do Europy dzieła mistyków hiszpańskich (Jana od Krzyża), prezentujących humanizm teocentryczny. Tendencje te wiązano z tradycją rodzimą, ludową, co najpełniej ujawniało się w rozwoju dramaturgii (Lope de Vega, Calderón de la Barca). W przemianach stylistycznych wielką rolę odegrał Luis de Góngora y Argote. Charakterystyczne jest zróżnicowanie narodowe literatury: rozkwit piśmiennictwa w językach ojczystych, zwrot zainteresowań ku własnej historii, tradycjom etnicznym, poszukiwaniu rodowodów. Wzmocnienie prestiżu państwa sprawiło, że dwory odgrywały kulturotwórczą rolę. Wzrosło znaczenie Francji. W 1635 roku Akademia Francuska stała się ośrodkiem kształtowania gustów, norm, ocen w duchu klasycystycznym. Z tej tradycji wyrosła twórczość: Pierre Corneille’a, Moliére’a, Jeana de La Fontaine’a, Nicolasa Boileau. Konceptyzm - pierwszy chronologicznie i podstawowy dla całego prądu kierunek kładący nacisk na wymyślną doskonałość języka poetyckiego i zarazem subtelność. Zakładał umiejętność stosowania złożonych technik wypowiedzi poetyckiej dla oddania złożonych prawd poznawanego życia i artystycznych doznań wypowiadającego się podmiotu; uwydatniał zarówno tak harmonijne jak i sprzeczne związki pomiędzy rozmaitymi zjawiskami; sprawiał, że poezja stawała się intelektualną i zarazem zmysłową. Jednym z pierwszych teoretyków kierunku był jezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) zaliczany do najsławniejszych poetów łacińskich, wykładowca i autor rozprawy "O puencie i dowcipie". W niej to właśnie zdefiniował pojęcie zasadnicze dla konceptyzmu: "acutum", tj. puentę jako "zgodną niezgodność lub niezgodną zgodność" (powiedzenie celne i lapidarne, skupiające znaczenia pozornie sprzeczne, a przecież znakomicie się uzupełniające"). Konceptyzm w czystej postaci uprawiało niewielu poetów, z których najwybitniejszym był Jan Andrzej Morsztyn. Styl ten, powszechnie w Europie występujący, na gruncie polskim nie tylko wzbudził zainteresowanie pisarzy eksperymentami stylistycznymi, ale połączywszy się z miejscowymi upodobnieniami estetycznymi, utworzył najpowszechniejszy, najszerszy nurt i styl w polskim baroku - sarmatyzm, o piśmiennictwie bardzo zróżnicowanym, od prawdziwego mistrzostwa (jak w twórczości Wacława Potockiego) po osobliwe skojarzenia nie w najlepszym guście. Sarmatyzm - formacja kulturowa wykształcona w końcu XVI wieku i trwająca do połowy XVIII wieku, obejmująca ideologię, obyczajowość, sztukę i literaturę szlachty polskiej. Wiąże się z tzw. mitem sarmackim o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów, niezwykle "uczenie" uzasadnianym w łacińskich dziełach między innymi: Aleksandra Gwagnina (1578), Macieja Stryjkowskiego ("Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi" 1518), Stanisława Sarnickiego (1587). Niezależnie od uczonych wywodów w tej mierze ukształtowały się wspólne dla świadomości barokowej przekonania: * pojęcie narodu ogranicza się właściwie do szlachty, * naród sarmacko-szlachecki wywodzi się od rodów starożytnych (stąd spekulacje rodowe w herbarzach), * o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, bo właśnie rody dziedziczą i podtrzymują stare wzory kultury (stąd kult dziedzictwa i tradycjonalizm, a z czasem niechęć do wszelkich nowinek). Marinizm - nazwa nurtu pochodzi od imienia Giambattisto Marino (poeta włoski XVI-XVII wiek) twórcy poezji światowych rozkoszy (opis urody życia). Marino, choć pisywał i utwory religijne, był przede wszystkim poetą zmysłowej rozkoszy. Za szczególne tworzywo poezji uważał doznania zmysłowe; wrażliwość zmysłów była dla niego doświadczeniem duszy, składała się na wizję świata, sensualistyczną (doświadczalną, wynikającą z doznań zmysłowych) materię fikcji literackiej. Uznawał, że poezja winna zaskakiwać czytelnika niezwykłymi operacjami językowymi: metaforami, szokującymi paradoksami, zestawieniami antytetycznymi, oryginalnymi epitetami, śmiałymi porównaniami. Gongoryzm (kultyzm) - podstawowy kierunek poezji baroku hiszpańskiego reprezentowany przede wszystkim przez Luisa de Gongora y Argote (1561-1627), stąd nazwa. Charakteryzuje się niezwykłym słownictwem, powstającym często z przekształcenia słów greckich i łacińskich, kładzie główny nacisk na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwykłości i zaskakujących niespodzianek. Ulubionym środkiem wyrazu były ciemne aluzje, z trudem dające się rozszyfrować. Manieryzm - kierunek ukształtowany w literaturze włoskiej wieku XVI stanowiący etap pośredni pomiędzy renesansem a barokiem. Dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W zakresie literatury reprezentowała go epika T. Tassa. Préciosité (wykwintność) - tendencja w literaturze francuskiej pierwszej połowy XVII wieku, odmiana baroku, bliska konceptyzmowi i marinizmowi, a związana ze środowiskiem dworskim. Głównymi jej wyznacznikami była: elegancja, wykwintność, subtelność, wirtuozeria formalna. Utwory poetyckie miały głównie charakter okolicznościowy i wiązały się z konkretnymi wydarzeniami towarzyskimi. Klasycyzm - prąd literacki, którego pierwsze objawy wystąpiły w XVI wieku we Włoszech, zaś okres największego rozkwitu przypada na XVII wiek, szczególnie we Francji. Kierunek programowo nawiązujący do antycznej teorii poezji, co w dramaturgii związane było z powrotem do zasady trzech jedności i koniecznością jasnego i precyzyjnego sformułowania tematu, który winien podejmować kwestie przeżyć człowieka ukazanych zgodnie z Arystotelesowskim mimesis i dobrego tonu. Bohaterowie dramatu winni wywodzić się z elitarnych kręgów społecznych, a doniosłym zdarzeniom musi odpowiadać wysoki styl. Twórcy klasycyzmu, ukazując wzruszenia i namiętności, starali się je przeanalizować i wytłumaczyć zgodnie z zasadami racjonalizmu.