Przyczyny

Zamach w Sarajewie ma wielkie znaczenie historyczne. Był pretekstem do rozpoczęcia wojny autro-węgiersko-serbskiej. Wojnę tą Austro-Węgry wypowiedziały niedługo po zamachu, 28 lipca 1914 roku, kiedy to rząd austro-węgierski uznał za niesatysfakcjonujące wypełnienie ultimatum (m.in. zgoda na wprowadzenie do kraju wojska austriacko-węgierskiego). W kilka dni przerodziła się ona w wojnę na skalę całej Europy, odezwały się bowiem sojusze. Jeśli Austro-Węgry wystąpiły przeciwko Serbii, którą wspomagała Rosja zarządzając mobilizację w państwie. Niemcy uznały to za nieprzyjazny akt i wypowiedziały wojnę Rosji (1 VIII 1914). Związana sojuszem z Rosją, Francja również ogłosiła mobilizacje. W zamian Niemcy wypowiedziały jej wojnę (3 VIII 1914). Wielka Brytania obawiając się porażki Francuzów i wzrostu znaczenia Niemiec, wypowiedziała wojnę Rzeszy następnego dnia (4 VIII 1914).

Przed zamachem

Dnia 26 maja 1914 roku na tajnym spotkaniu kilku nastolatków, członków serbskiej organizacji czarna Ręka otrzymało od jej szefa, pułkownika Dragutina Dimitrijevicia pieniądze, broń i granaty oraz instrukcję dotyczącą zamachu na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda.

Grupa zamachowców przekroczyła granicę serbsko-bośniacka dnia 3 czerwca. Jeden z członków Czarnej Ręki został ujęty przez straż graniczną, ale główny "trzon uderzeniowy" - dwaj uczniowie gimnazjum: Gavrilo Princip i Trifko Grabez oraz czeladnik drukarski Nedeljko Čabrinović - bez przeszkód udali się do Sarajewa. Po schwytaniu jednego z zamachowców o całej aferze dowiedzieć się miał premier Serbii Nikola Pasić. Niektórzy sądzą, że informacje o zamachu zachował dla siebie, oczekując co w razie powodzenia planu uczyni Wiedeń. Inni z kolei twierdzą, ze swoje rewelacje przekazał poprzez ambasadora Serbii w Wiedniu Jovana Jovanovicia austro-węgierskiemu ministrowi skarbu Leonowi Bilińskiemu, który jednak zbagatelizował ostrzeżenie i wysłał jedynie krótką notkę dla arcyksięcia. Franciszek Ferdynand również nie przywiązał wagi do informacji. Poza tym generał Oskar Potiorek, gubernator Bośni i Hercegowiny, oświadczył, że bierze cała odpowiedzialność za bezpieczeństwo.

28 czerwca 1914 - zamach w Sarajewie

Jako pierwszych przybyłych do Sarajewa, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię powitał Potiorek. Jeszcze przed południem samochód arcyksięcia wjechał na ulice Sarajewa. Arcyksięciowi cały czas towarzyszyła jego żona. Należy zwrócić tu uwagę na złe zabezpieczenie trasy przejazdu, której pilnowało zaledwie 120 policjantów oddalonych od siebie na bardzo dużej odległości (około 100 metrów) i nie mogących w razie niebezpieczeństwa przeszkodzić zamachowcom. Wojska prawie nie było, gdyż szkoliło manewry na pobliskich poligonach. Kiedy samochód arcyksięcia wjechał na ulicę prowadzącą do ratusza, tłum mieszkańców wyszedł przywitać gości. Byli tam tez zamachowcy. Jeden jednak stał zbyt blisko żołnierza, by odważył się strzelić. Drugiemu nie udało się przedrzeć poprzez tłum wystarczająco blisko do samochodu arcyksięcia. Dopiero Čabrinović zdołał rzucić bombę w kierunku pojazdu następcy tronu. Niepowodzenie tego zamachu wynika głównie z tego, ze bomba została rzucona zbyt późno i jej odłamki raniły tylko członka eskorty. Princip, który uznał omylnie, że plan się powiódł, udał się do kawiarenki - miejsca spotkań grupy zamachowców. W tym samym czasie arcyksiążę chcąc odwiedzić rannego oficera nakazał kierowcy jechać do szpitala. Zły traf chciał, ze ten pomylił drogi i wjechał na ulicę przy której stała feralna kawiarenka. Princip widząc kabriolet arcyksięcia, wybiegł, podbiegł do auta i dwukrotnie strzelił. Jeden z pocisków ranił śmiertelnie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, drugi - jego małżonkę Zofię. W kilka minut później oboje nie żyli. Kiedy policjanci schwytali Principa, ten połknął ampułkę z cyjankiem, ale trucizna okazała się zbyt słaba i skończyło się jedynie na torsjach. Wszyscy trzej zamachowcy zostali aresztowani.

Proces

Dnia 29 października przed austriackim sądem stanęli zabójcy arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Wszyscy zostali skazani na ponad 20 lat więzienia. Gdyby nie byli wówczas niepełnoletni, dostaliby najprawdopodobniej karę śmierci. Jednak prawo Bośni i Hercegowiny nie zezwalało na stosowanie ciężkich kar w stosunku do osób nieletnich. Żaden z osądzonych nie przeżył jednak więzienia. Wszyscy zmarli lub zostali zabici jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej.

Głowy głównych państw

Austro-Węgry - Franciszek Józef I (do 1916) i Karol I z dynastii habsburskiej
Francja - prezydent Raymond Poincaré
Rosja - car Mikołaj II z dynastii Romanowowych (do 1917), Włodzimierz Lenin
III Rzesza - Wilhelm II z dynastii Hohenzollernów
Stany Zjednoczone - prezydent Woodrow Thomas Wilson
Wielka Brytania - król Jerzy V z dynastii Windsor oraz premeirzy Herbert henry Asquith (do 1916) i David Lloyd George
Włochy - Wiktor Emanuel III z dynastii sabaudzkiej

Plan Schlieffena

Rzesza już od dłuższego czasu szykowała się na atak na kraje europejskie. To właśnie stąd wzięły się te liczne zbrojenia, rozbudowa kolei wewnątrz kraju (aby lepiej przetransportować wojsko). Plan ataku wojsk niemieckich został opracowany już w drugiej połowie XIX wieku przez generała Alfreda von Schlieffena.

Plan ten zakładał, że w chwili wybuchu wojny, wojska niemieckie uderzą przez kraje Beneluksu na Francję. Nie chcą iść bezpośrednio przez granicę francusko-niemiecką, która z pewnością będzie gęsto przez Francuzów zastawiona, a poza tym może spowodować to krwawe walki i wyniszczenie zapasów ludności po obu stronach. Dlatego skupiają się na Belgii i Luksemburgu, gdyż tamte słabe i na pewno gorzej uzbrojone kraje szybko się poddadzą. Potem wojska miały dotrzeć do Paryża. W tym czasie zakładali, że Rosja ogłosi swoją mobilizację i zanim przerzuci wystarczającą liczbę żołnierzy na swoją zachodnią granicę, upłynie z pięć tygodni. Francja miała paść w sześć. Po zdobyciu Francji wojska niemieckie kolejami miały przedostać się na wschód i tam pomóc Austro-Węgrom w ostatecznym pokonaniu Rosji. Taki był plan. A jak zweryfikowała go rzeczywistość?

Wybuch wojny

Jak już wiemy bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej był zamach w Sarajewie na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Austria wystosowała 23 lipca 1914 roku do Serbii ultimatum, w którym miedzy innymi żądała śledztwa w sprawie organizacji Czarnej Ręki (jej członek, Gavriło Princip dokonał zamachu) co prawda odbywającego się na terenie Serbii, ale pod ścisłym nadzorem policji austriackiej. Na to jednak nie mogła zgodzić się Serbia. Odrzucono ultimatum i 28 lipca Austria wypowiedziała jej wojnę.

I ruszył cały "łańcuszek" zawartych wcześniej sojuszy i układów. Kiedy Serbia znalazła się w zagrożeniu wojną, swoją mobilizację ogłosiła w dwa dni później Rosja. Nie chcąc dopuścić do załamania się planu Schlieffena, Niemcy wypowiadają kolejno wojnę Rosji (1 sierpnia) i Francji (3 sierpnia) i przechodzą do ofensywy atakując jeszcze 3 sierpnia Belgię. Pociąga to za sobą decyzję Anglików o rozpoczęciu wojny z Rzeszą w dniu następnym.

Pierwsze miesiące wojny - rok 1914

Już na samym początku I wojny światowej, Niemcy napotkali na trudności i to ze strony, z której zakładali jak najmniej problemów. Belgia, która wg Schlieffena miała paść w maksymalnie kilka dni, broniła się przez prawie dwa tygodnie, co opóźniło znacznie przemarsz wojsk ku Paryżowi. W tym czasie Anglicy mogli swobodnie wysłać swoje oddziały na północ Francji, aby pomóc w obronie stolicy. Tutaj także legendarna prawie jest postawa taksówkarzy paryskich, którzy wozili żołnierzy. Inna sprawa, że potem od rządu domagali się zapłaty za wykonywane usługi. Międzyczasie Anglia rozpoczęła blokadę morską Niemiec, zamykając wyjścia z Morza Północnego. Jak się wkrótce okaże, I wojna światowa to głównie wojna o przewagę gospodarki, a nie zdolności militarnych.

Pozostając już na froncie zachodnim, to w pierwszym roku wojny rozegrała się tam wielka bitwa nad Marną w dniach 5-12 września. Rozpoczęta 18 sierpnia ofensywa niemiecka na Paryż została zatrzymana przez generała Josepha Joffre'a i jego żołnierzy. Rozpoczęła się długa i wyniszczająca wojna pozycyjna. Po obu stronach powstały liczne fortyfikacje: okopy, druty kolczaste i inne. Linia wojny ustanowiła się na rzece Aisne. Załamał się na dobre plan generała Schlieffena, nie było już mowy o wojnie błyskawicznej, a Niemcy, którzy wyjeżdżali na front z nadzieją szybkiego powrotu (na niemieckich wagonach widniały optymistyczne napisy "Na śniadanie do Paryża") na długie lata musieli oddzielić się od swoich bliskich.

Jeżeli chodzi o front wschodni, to mamy tutaj szybką ofensywę rosyjską, która już we wrześniu zdołała przejąć tereny Galicji. Zmusiło to wysłanie części wojsk niemieckich na wschód. Tam 28 sierpnia zakończyła się bitwa pod Tannenbergiem (dzisiejszy Grunwald) - skuteczna kontrofensywa Niemców pod dowództwem generała Paula von Hindenburga i generała Ericha Ludendorfa. Pokonali oni armię rosyjską generała Aleksandra Samsonowa, który próbował uderzyć na Prusy Wschodnie. Dnia 3 września zostaje zdobyty Lwów. Następnie rozegrała się bitwa nad jeziorami mazurskimi w dniach 6-15 września - Rosjanie zostają całkowicie wyparci z terenów Prus. Zatrzymana zostaje także ofensywa rosyjska w Galicji. Decydująca o tym bitwa rozegrała się pod Limanową. Trwała od 5 listopada aż do 17 grudnia. Na froncie wschodnim także rozpoczęła się wojna pozycyjna.

Mimo iż początkowy plan zakładał inaczej, wobec tak rysującej się sytuacji na frontach, Niemcy zdecydowali się na przerzucenie swoich wojsk na wschód, aby pokonać szybko Rosję, a dopiero potem ostatecznie rozprawić się z kwestią francuską. Zimą 1914/15 wiele transportów z wojskiem udaje się na front wschodni.

Do walk dołączyła także Turcja. Nie wypowiadając wojny 29 października jej flota zaatakowała wybrzeża rosyjskie - zbombardowano Odessę i Noworosyjsk. Wobec czego Rosja oraz jej sojusznicy Francja i Anglia wypowiedziały Turcji wojnę w dniach 2-5 listopada.

Jak sama nawet nazwa wskazuje, konflikt 1914-18 nie toczył się tylko na terenie Europy. Walki obserwujemy także na Bliskim Wschodzie, w Afryce i we wschodniej Azji, jednak nie na taką skalę, jak miało to miejsce w czasie II wojny światowej. W pierwszym roku działań wojennych Niemcy utracili na rzecz sił angielsko-francuskich Togo. Japonia, wykorzystując konflikt w Europie, dążyła do uzyskania pozycji hegemona w Azji. Przy okazji zabrała kolonie niemieckie w Chinach. Działania zbrojne rozpoczęły się także nad Zatoką Perską. Tutaj brytyjski korpus ekspedycyjny posuwał się wzdłuż Tygrysu w kierunku Bagdadu. Wielka Brytania ogłosiła także w grudniu swoją protekcję nad Egiptem.

Ciąg dalszy walk - rok 1915

Z początkiem 1915 roku Niemcy rozpoczęły bezwzględną wojnę podwodną, ale wobec protestów strony amerykańskiej, nie zaangażowanej jeszcze w konflikt, zdecydowały się nie atakować statków neutralnych. Kiedy 7 maja Niemcy zatapiają angielski statek "Lusitanię" spotyka się to z oburzeniem wśród Amerykanów, którzy stracili wówczas wielu swoich rodaków (wśród 1198 pasażerów 139-ciu miało obywatelstwo amerykańskie).

Tonący statek amerykański "Lusitania"

19 lutego państwa Ententy próbują sforsować Dardanele, chcąc tym uzyskać drogę morską do Rosji dla konwojów z bronią i amunicją. Kiedy operacja ta nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, zdecydowano się na desant na półwyspie Galipoli. Tam też rozgrywają się pierwsze walki wojsk angielsko-francuskich z Turkami.

Jednak rok 1915 to przede wszystkim ofensywa niemiecka na froncie wschodnim. Już w maju w bitwie pod Gorlicami i Tarnowem zwyciężają wojska niemiecko-austriackie i odbijają Galicję i Bukowinę od Rosjan. Wraz z początkiem lipca rozpoczęła się ofensywa niemiecka i wkroczenie wojsk na teren Królestwa Polskiego, Litwy, Kurlandii i Wołynia. Zdobyto takie miasta jak Grodno, Brześć, Dubno. Front kształtuje się na linii Ryga-Dniestr.

Rozpoczyna się także wojna na froncie bałkańskim. 23 maja 1915 roku Włochy przystąpiły do wojny, ale po stronie Ententy. W czerwcu zaatakowały one Austriaków nad Isonzo. Poza tym rozpoczęto także działania w Serbii. Po początkowych sukcesach Serbów, wojska austriackie i niemieckie w październiku zaczynają podbijać stopniowo państwo. Przyłączenie się w tym samym miesiącu Bułgarii do wojny po stronie państw centralnych, doprowadza do całkowitego zgniecenia oporu serbskiego w grudniu tego roku.

Na froncie zachodnim nadal trwa wojna pozycyjna. Klęską kończą się próby przełamania frontu przez Francuzów w Szampanii w październiku 1915 roku. Zaczyna być jasne, że walki będą trwały aż do wyniszczenia wszystkich sił przeciwnika.

Na Dalekim Wschodzie Japonia 18 stycznia wysuwa tak zwane 21 żądań względem Chin, chcąc utworzyć z nich swoją strefę wpływów. Po kilkumiesięcznych rokowaniach zawarto w maju traktat, na mocy którego Shandong, Mandżuria Południowa i Honan trafiły w ręce japońskie, uzyskując dodatkowo prawo do nieograniczonej eksploatacji znajdujących się tam bogactw naturalnych. W listopadzie Brytyjczycy ponoszą klęskę pod Ktesiphonem.

Czas wielkich bitew - rok 1916

Już 21 lutego na froncie zachodnim dochodzi do najbardziej krwawej bitwy w czasie całej wojny. Zacięte boje pod Verdun przynoszą śmierć ponad 300 tysięcy żołnierzy po obu stronach okopów. Bitwa ta zakończyła się dopiero w końcu czerwca. Drugą, jeżeli chodzi o znaczenie, była bitwa nad Sommą (24 czerwca - 26 listopada) - pierwsze walki z użyciem czołgów. Nie przyniosły one jednak znaczących zmian na froncie, a jedynie doprowadziły do zniszczeń po obu stronach, zarówno w ludziach, jak i w zaopatrzeniu.

W dniach 31 maja - 1 czerwca miała miejsce największa bitwa morska tej wojny - tak zwana bitwa jutlandzka w okolicach Skagerraku. Flota brytyjska pod dowództwem admirała Johna Jellicoe’a pokonała bez problemów oddziały niemieckie admirała Reinharda Scheera.

Na froncie wschodnim z kolei rozpoczęła się ofensywa generała Aleksieja Brusiłowa. Dnia 4 czerwca kontratak objął cała linię frontu od Pińska aż do granicy z Rumunią. Front został przerwany i wojska rosyjskie wkroczyły do Galicji i na Bukowinę, przejmując je od państw centralnych. Armia austriacka poniosła wielkie starty. Po obu stronach walk padło około 600 tysięcy zabitych żołnierzy.

Do walk przystąpiła także Rumunia (27 sierpnia) po stronie Ententy. Wojska austriacko-niemieckie 6 grudnia przedostały się aż pod sam Bukareszt (stolica Rumunii). Państwa Ententy z kolei zdobywają sojuszników w Czarnogórze i Albanii.

Ważne zmiany dokonują się także na najważniejszych stanowiskach w niektórych państwach walczących. W Rzeszy Hindenburg zostaje szefem niemieckiego sztabu generalnego. W Wielkiej Brytanii na urząd premiera wybrano Davida Lloyda Georga. A 21 listopada umiera cesarz austriacki, Franciszek Józef I (najdłużej panujący cesarz, objął tron w 1848 roku!), a jego następcą zostaje Karol I, ostatni już cesarz austriacki.

Jeżeli chodzi o zmagania zbrojne poza Europą, to Brytyjczycy po fatalnym roku 1915 dzięki dodatkowym posiłkom, zdobywają przewagę nad Zatoką Perską. Wojska rosyjskie po pokonaniu Turcji zajęły Armenię. A walczące na półwyspie Gallipoli armie angielsko-francuskie poniosły ostateczną klęskę. Niemcy zostają pozbawieni Kamerunu (18 lutego).

Czwarty rok wojny - rok 1917

W lutym Niemcy zapowiedzieli nieograniczoną wojnę podwodną. W wyniku rewolucji lutowej (według kalendarza gregoriańskiego obowiązującego w Europie odbyła się ona w marcu) abdykował car Mikołaj II, a Rosja stała się republiką. W listopadzie (w Rosji był to wówczas październik) rewolucja przyniosła władzę bolszewikom, którzy w swoim dekrecie o pokoju zdecydowali o odstąpieniu od wojny. Po przejęciu i odszyfrowaniu tak zwanego telegramu Zimmermanna, Stany Zjednoczone dowiedziały się o tajnych planach sojuszu meksykańsko-niemieckiego. Chcąc do tego nie dopuścić, wypowiadają wojnę Niemcom 6 kwietnia 1917 roku. Dzięki temu państwa Ententy zyskały nie tylko świeżą, silną armię, ale także, a może nawet przede wszystkim wielkie kapitały, siłę przemysłu i ogromne rezerw.

W lipcu rozpoczęła się trwająca do listopada bitwa we Flandrii. Anglicy atakowali jednak bez żadnych rezultatów. W tym samym roku dochodzi także do bitwy pod Ypres w Belgii - o tyle znaczącej, ze użyto w niej po raz pierwszy gazu bojowego iperytu. Przełamanie frontu zachodzi jednak na Bałkanach, gdzie po bitwie pod Caporetto i nad Isonzo (24 października-3 listopada) Austriacy zmuszają wojska włoskie do wycofania się aż po rzekę Piave. Po stronie państw Ententy staje Grecja.

Poza Europą: Anglicy wreszcie zdobywają Belgrad (11 marca), a 8 grudnia wkraczają do Jerozolimy, zapowiadając utworzenie w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej (tak zwana deklaracja Balfoura).

Ważnym wydarzeniem, chociaż nie wnoszącym za wiele w sytuacji na frontach, jest wystosowanie 1 sierpnia noty pokojowej przez Benedykta XV. Papieski plan pokojowy zakładał, że wojska niemieckie wycofają się z Francji i przywrócą niepodległość Belgii. W zamian za to Rzesza miała otrzymać z powrotem zagarnięte kolonie niemieckie. O przynależności Alzacji, Lotaryngii i południowego Tyrolu mieli zadecydować mieszkańcy tych terenów . Miano się także zastanowić nad kwestią Polski, Armenii oraz państw bałkańskich. Papież nawoływał także do ogólnego rozbrojenia, swobody żeglugi i rezygnacji z wojennych odszkodowań. Fakt, że odrzucono papieski program już bezsprzecznie potwierdził, że pokój możliwy jest tylko pomiędzy zwycięzcami a zwyciężonymi.

Czas wielkich przemian - rok 1918

Najpierw w 1918 roku podpisano traktat pokojowy pomiędzy Rosją już bolszewicką a Niemcami w Brześciu Litewskim. Rosja zrezygnowała z państw bałtyckich, Polski, Finlandii oraz z Ukrainy. Nie określono jednak, co z tymi terenami Niemcy zrobią. Idea wspólnego, wielkiego państwa wydawała się mało realna - Niemcy we własnym kraju byliby w znacznej mniejszości. Bardziej "wygrywała" tutaj propozycja utworzenia tak zwanej Mitteleuropy - szeregu państw w środkowej Europie zależnych od dominujących Niemiec.

Wiosną rozpoczęła się wielka ofensywa państw sprzymierzonych na froncie zachodnim. Głównodowodzącym został francuski marszałek Ferdinand Foche. Decydująca kontrofensywa ma miejsce 18 lipca nad Marną - wojska niemieckie zostają zmuszone do odwrotu. "Czarny dzień" w dziejach wojska niemieckiego nadchodzi dopiero 8 sierpnia, kiedy to zaskoczeni tak silną ofensywą aliantów, Niemcy praktycznie tracą ducha bojowego. Na froncie bałkańskim pada 15 września Bułgaria. Dnia 24 października przełamano także austriacki opór pod Vittorio Veneto.

W państwach centralnych wybuchają rewolucje. W październiku cesarz, Karol I, zapowiedział powstanie federacyjnej monarchii habsburskiej, jednak już 28 października Czechosłowacja ogłosiła powstanie własnego państwa ze stolicą w Pradze, dzień później zrobiła to samo Jugosławia. W Wiedniu 11 listopada obalono monarchię - Karol I abdykował, a następnego dnia ogłoszono Austrię republiką. 16 września republiką stały się Węgry. Rewolucja wybuchła także w Niemczech. Tam robotnicy z północnych landów domagali się abdykacji Wilhelma II, którego obarczali odpowiedzialnością za całą wojnę. Cesarz uczynił to 9 listopada. Z Rzeszy powstała Republika Weimarska (nazwa od konstytucji, którą nadano w Weimarze).

Ku schyłkowi mają się także działania wojenne na Bliskim Wschodzie. We wrześniu wojska angielskie zajmują Syrię i Liban, a 30 października zostaje podpisany angielsko-turecki rozejm w Mudros. Poddają się także niemieckie siły generała Paula von Letow-Vorbecka w Afryce.

Rok 1918 całkowicie kończy zmagania wojenne. 29 września kapituluje Bułgaria, 30 października pada Turcja, 3 listopada Austro-Węgry, a 11 listopada w lasach Compiegne w Rethnodes podpisano rozejm z Niemcami. Pierwsza wojna światowa właśnie dobiegła końca. Traktaty pokojowe z przegranymi państwami podpisano dopiero w latach 1919-20. Konferencja pokojowa odbyła się w symbolicznym Wersalu - tam, gdzie w 1871 roku Niemcy ogłosili powstanie III Rzeszy, zadając potężny cios Francji.

Przedstawiciele

Na międzynarodowej konferencji w Wersalu zebrali się przedstawiciele 32 państw, w tym 5 dominiów walczących po zwycięskiej stronie państw Ententy. Główny prym jednak wiodły pięć państwa: Francja, Wielka Brytania, Włochy, Stany Zjednoczone i Japonia, tworząc tak zwaną Radę Najwyższą. Obecność Japonii była jedynie dyplomatyczną. O wszystkim decydowali przedstawicieli pozostałych cztery państw, zwani "Grubą czwórką", a byli to:

Spory państw zwycięskich

Spierano się przede wszystkim o pozycję państwa niemieckiego w powojennym świecie. Według Francji jego pozycja miała być zmarginesowana do granic możliwości. Dążyła do osłabienia gospodarczego i militarnego Niemiec. Była także za powstaniem silnych państw na wschodzie, które stanowiłyby zastępstwo za dotychczasowego sojusznika francuskiego w tym rejonie - Rosję. Z kolei wychodząc ze swojej odwiecznej już równowagi sił na kontynencie europejskim, Wielka Brytania była skłonna jednak nie nakładać zbyt wielkich ograniczeń na państwo niemieckie. To wiązało się z nieprzychylnością premiera brytyjskiego do kwestii polskiej oraz innych dopiero co wyzwolonych państw. Stany Zjednoczone kładły głownie nacisk na realizację swojego 14. punktu programu prezydenta Wilsona (stworzenie państw niepodległych na zachód od Rosji) i na utworzenie Ligi Narodów. Opinii Włochów nie brano pod uwagę. W końcu dołączyły one najpóźniej do państw Ententy i musiały pogodzić się ze swoją drugorzędną pozycją, mimo nawet zasiadania w Radzie Najwyższej.

Postanowienia ogólne

Ostatecznie udało się jednak wywalczyć kompromis. Końcowy akt traktatu wersalskiego został podpisany z władzami niemieckimi 28 czerwca 1919 roku. Traktat ten ratyfikowały wszystkie będące na konferencji państwa oprócz... Stanów Zjednoczonych. Co ciekawsze Kongres nie ratyfikował również paktu założycielskiego Ligi Narodów, o którą przecież głównie zabiegał prezydent Woodrow Wilson.

Niemcy uznano winnymi wybuchu wojny. Nałożono na nie również odpowiedzialność za zbrodnie, które podczas niej się dokonały. Zniesiono w Niemczech obowiązek służby wojskowej. Armia Niemiec (tzw. Reichswehra) mogła odtąd liczyć 100 (niektóre źródła podają 115) tysięcy żołnierzy. Mieli to być tylko i wyłącznie ochotnicy. Zakazano im posiadać broni pancernej, ciężkiej artylerii, lotnictwo oraz liniowych okrętów wojennych i łodzi podwodnych. Ograniczono tonaż floty (stąd powstawały później tak zwane "pancerniki kieszonkowe"). Na Niemcy nałożono także wysoką kontrybucję: przyjmuje się, że ostateczną kwotą były 132 miliardy marek w złocie wypłacane przez czterdzieści dwa lata. Głównie odszkodowania miały się dostać krajom najbardziej zrujnowanym: Belgii, Francji. Zakazano także łączenia Austrii z Niemcami.

Jeżeli chodzi o nabytki terytorialne to:
» Belgia otrzymała walońskie okręgi Eupen i Malmedy;
» Francja odzyskała Alzację i Lotaryngię;
» Polska dostała Wielkopolskę i Pomorze (bez Gdańska) - ziemie wywalczone w czasie powstania wielkopolskiego (1918-19), w pewnej zależności od Polski miało funkcjonować Wolne Miasto Gdańsk (wolnym miastem stała się także Kłajpeda).
» Prawy brzeg Renu miał zostać zdemilitaryzowany na szerokość 50 km, a lewy, czyli Nadrenia miała być przez 15 lat okupywana przez wojska francusko-angielsko-amerykańskie. Jeżeli Niemcy spłacaliby odszkodowania, co 5 lat jedna trzecia terenów miała być im oddawana już na stałe.
» Na terenach spornych miał być przeprowadzony plebiscyt, a były to: Szlezwik i Holsztyn (z Danią), Górny Śląsk, Warmia i Mazury (z Polską).
» Niemcy zostały pozbawione też wszystkich swoich kolonii (zostały one jako mandaty przekazane Lidze Narodów).

Liga Narodów

Traktat wersalski zakładał także powstanie międzynarodowej instytucji, która stałaby na straży porządku i miałaby rozstrzygać konflikty na drodze pokojowej. Pakt Ligi Narodów podpisały 44 państwa (w tym wszystkie, oprócz Stanów państwa zwycięskie i 13 państw neutralnych w czasie wojny). Wszedł on w życie 20 stycznia 1920 roku. Organem kierowniczym była Rada Ligi Narodów złożona z pięciu stałych i czterech wybieranych okresowo członków. Członkiem mógł zostać kraj, na którego obecność w LN zgodziło się 2/3 państw w Zgromadzeniu Ogólnym. W 1926 roku przyjęto Niemcy, a w 1934 - Rosję. Ostatecznie Liga posiadała 54 członków. Jednak zawsze dominująca pozycja pozostała przy Anglii i Francji.

Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów zbierało się co roku. Sprawami bieżącymi zajmował się Sekretariat z siedzibą w Genewie. Mimo założeń nie udało się Lidze zachować pokoju na świecie. Wynikało to głównie z faktu, że Liga nie posiadała żadnych form nacisku. Czasem Liga pełniła funkcję arbitrażową. Gdy kraje toczyły spór o jakiś teren, oddawały go pod opiekę Ligi, a ta decydowała o jego przynależności.

Na mocy 22 artykułu Paktu Ligi Narodów powstał system mandatowy. Tereny zamorskie i ziemie wchodzące przed wojną w skład państw przegranych oddano w opiekę Lidze Narodowej, która z kolei podzieliła je między wygrane państwa. Mandaty te pogrupowano na 3 grupy. Do grupy A należały tereny dawnych ziem imperium tureckiego, które dostały się Wielkiej Brytanii (Irak, Palestyna, Transjordania) i Francji (Syria i Liban). Grupa B to byłe kolonie niemieckie w Afryce, które przypadły Belgii, Francji i Wielkiej Brytanii. Mandaty grupy C - posiadłości niemieckie na Pacyfiku i część w Afryce - zostały przekazane Australii, Nowej Zelandii, Japonii i Związkowi Południowej Afryki.

W 1933 roku wystąpiły z Ligi Niemcy oraz Japonia. Formalnie została ona rozwiązana w związku z powstaniem Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), 19 kwietnia 1946 roku

Traktat pokojowy z Austrią
Podpisano go 10 września 1919 roku w Saint-Germain-en-Laye. Uznano na nim rozpad monarchii Austro-Węgier. Nabytki terytorialne uzyskały:
» Czechosłowacja - Czechy, Morawy i Śląsk Cieszyński;
» Królestwo SHS - wschodnią część Krainy i Karyntii, południową Styrię, wschodnią Dalmację, a także Bośnię, Hercegowinę i Słowenię;
» Polska - Galicję;
» Rumunia - Bukowinę;
» Włochy - południowy Tyrol wraz z Triestem, zachodnia Kraina i część Dalmacji
Flotę znajdującą się na Morzu Adriatyckim oraz na Dunaju przekazano krajom zwycięskim. Armię, tak samo jak w przypadku Niemiec, ograniczono, tyle że do 30 tysięcy. Także miała składać się tylko z ochotników. Zakazano łączyć się w przyszłości z Niemcami. Nałożono odszkodowania.

Traktat pokojowy z Bułgarią
Został on podpisany 27 listopada 1919 roku w Nueilli-sur-Seine. Na tym traktacie zyskały:
» Grecja - zachodnią Trację;
» Królestwo SHS - część Macedonii;
» Rumunia - południową Dobrudżę.
Flota bułgarska miała być zlikwidowana. Nałożono wysoką kontrybucję.

Traktat pokojowy z Węgrami
» Podpisany 4 czerwca 1920 roku w Trianon. Węgry utraciły 2/3 swojego przedwojennego terytorium na rzecz:
» Czechosłowacji - Słowację i Ukrainę Zakarpacką;
» Królestwa SHS - Chorwację, część Banatu i Wojwodinę;
» Rumunii - Siedmiogród i Banat temeszwarski.
Bardzo wielu Węgrów w wyniku takiego podziału pozostało poza granicami swojego kraju, co w przyszłości doprowadzi do problemów narodowościowych i stanie się przyczyną ostrego rewizjonizmu węgierskiego. Nakazano także wypłacić zwycięzcom odszkodowanie.

Traktat pokojowy z Turcją
Podpisano go 10 sierpnia 1920 roku w Sevres. Nie wszedł jednak nigdy w życie (Turcja go nie ratyfikowała). Terytorium Turcji ograniczono w nim do 20% posiadłości dawnego imperium. Zdemilitaryzowane zostały cieśniny czarnomorskie. Dawne tereny tureckie jako mandaty Ligi Narodów podzielono między Francję i Wielką Brytanię. Armia turecka miała być zmniejszona do 50 tysięcy żołnierzy.