Dania - Chrystian III (do 1559) i Fryderyk II z dynastii Oldenburgów
Polska - Zygmunt II August z dynastii Jagiellonów
Rosja - car Iwan IV Groźny z dynastii Romanowowych
Szwecja - Eryk XIV (do 1568 roku) i Jan III z dynastii Wazów

Przyczyny wojny o Inflanty

Inflanty były bardzo ważnym strategicznie, jak ekonomicznie terenem. Położone nad Morzem Bałtyckim dawały łatwy dostęp do handlu na nim temu, kto był w ich posiadaniu. Poza tym łatwo z nich można było zaatakować zarówno przeciwników zamorskich, jak i kontynentalnych. O dostęp do Morza Bałtyckiego przez XVI wiek zabiegała przede wszystkim Rosja. Główną przyczyną była chęć wyeliminowania pośredniczących w handlu rosyjsko-europejskim Niemców inflanckich. Zrobić to mogła Rosja tylko w jeden sposób - podbijając ziemię Zakonu Kawalerów Mieczowych, który tam właśnie na początku XIII wieku założył swoje państwo. Dobrym sojusznikiem dla władców moskiewskich okazał się największy wróg Zakonu - arcybiskup ryski.

Do tego jednak nie mogły dopuścić państwa ościenne. Szwecja, jak i Rzeczpospolita nie tylko musiałyby zaniechać swoich planów opanowania handlu Rosji z Zachodem, ale także znalazłyby się w bezpośrednim zagrożeniu wynikającym z rozstającej się potęgi państwa rosyjskiego. W wojnę wmieszała się również Dania. Chociaż początkowo obecność Rosji w handlu bałtyckim postrzegała jako dobrą kartę, to jednak dążenia Szwecji do przejęcia roli przywódcy na Morzu Bałtyckim nie bardzo były już po myśli Duńczyków. Jednakże przymierze trzech państw (Dania, Polska i Szwecja) nie było możliwe, gdyż Szwedzi od początku XVI wieku rywalizowali z Duńczykami o panowanie nad Bałtykiem. Dlatego właśnie podczas walk zmieniały się sojusze między państwami. Bardzo prawdopodobne jest założenie, że gdyby trzy potężne państwa wystąpiły przeciw Moskwie, ta szybko zrezygnowałaby z kwestii bałtyckiej. Tak jednak stać się nie mogło, a spory między Danią i Szwecją, Rosja bardzo zręcznie wykorzystała.

Walki i system sojuszy w wojnie

Wojna o Inflanty wybuchała w 1557 roku. Stało się to za sprawą Zygmunt Augusta, który interweniował wraz ze swoim wojskiem w konflikt pomiędzy arcybiskupem ryskim a wielkim mistrzem zakonu niemieckiego. Ponieważ zawarto przymierze w Pozwolu pomiędzy Zakonem a Polską, wymierzone bez wątpliwości w Rosję, car nie namyślając się zbyt wiele, rozpoczął działania zbrojne przeciwko Rzeczpospolitej.

Armia rosyjska uderzyła na Zakon na początku 1558 roku. W pierwszych latach wojny Rosjanie zwyciężali, ciesząc się poparciem opozycji do zakonu w państwie. Zdobyli dwadzieścia miast, a w tym między innymi Dorpat, Fellin i Marienburg. Po zdobyciu Narwi, Rosja uruchomiła stały szlak handlowy, tak zwaną żeglugę narewską, która stała się jednym z ważniejszych celów ataków Polaków. Rosja zdobyła upragniony dostęp do morza.

Sam zakon jednak praktycznie nie liczył się w walkach. Jego nowy mistrz, Gotthard Kettler i biskup ryski Wilhelm zdecydowali się złożyć hołd lenny królowi Polski, Zygmuntowi Augustowi. Nastąpiło to w 1561 roku w Wiedniu. Wówczas także zsekularyzowano zakon i przyjęto reformację. Podobnie jak to miało miejsce z Zakonem Krzyżackim - religią dominującą został luteranizm. Gotthardowi Kettlerowi, odtąd lennikowi polskiemu i litewskiemu, powierzono dożywotnio księstwo Kurlandii i Semigalii na mocy tak zwanych pactum subiectionis z 28 listopada 1561 roku.

Nie zakończyło to jednak wojny inflanckiej. Teraz trzeba było podzielić odebrane Zakonowi Inflanty. Pojawiły się sprzeczne interesy, które postawiły po przeciwnej stronie Polskę ze Szwecją przeciw Danii i Rosji. Główną kwestią była żegluga narewska. W grę wchodziły także dążenia nowego władcy Szwecji do zajęcia całych Inflant, a nie jak zatwierdzono, tylko ich północnej części z Rewalem. Danii oddano jedynie nieliczne wyspy na Bałtyku. Rosja pozostała przy zagarniętych niektórych miastach (m.in. przy Dorpacie).

Sojusz jednak szybko uległ zmianom. Rosja zawarła sojusze ze Szwecją i Danią, z kolei Dania związała się z Polską i Hanzą przeciw Szwecji w 1563 roku. Rosja zdobyła także poparcie cesarza i papieża, którzy chcieli mieć jego przychylność do późniejszej walki z reformacja i Turcją. Na razie przymykali oczy na to, co działo się na Bałtyku. Poza tym wojna inflancką zainteresowane były także Holandia, Anglia i Francja.

W 1563 roku doszło jednak do ponownych starć pomiędzy Szwecją i Danią, znajdujących się zawsze po przeciwnych stronach. Walki rozegrały się na morzu i lądzie. Dania zablokowała nawet żeglugę w cieśninie Sund, aby doprowadzić do blokady Szwecji. Walki były niekorzystne dla strony polskiej - car zajął znaczną część Inflant i Połock, a do Estonii wkroczyli Szwedzi. Zygmunt August szukając kolejnych sojuszników, zawarł w 1563 roku układ z Albrechtem Hohenzollernem, na mocy którego prawa dziedziczne do pruskiego lenna zostały przeniesione na brandenburską linię Hohenzollernów.

Nie wiadomo jak zakończyłyby się losy wojny, gdyby nie nastąpiła zmiana na tronie szwedzkim. W wyniku przewrotu na czele państwa stanął Jan, książę finlandzki, szwagier Zygmunta Augusta, który przyjął imię Jana III. Pochodził on także z dynastii Wazów (był ojcem króla Polski i Szwecji, Zygmunta III Wazy). Doprowadziło to do szukania pokojowego rozstrzygnięcia kwestii inflanckiej.

Zakończenie wojny

W 1570 roku odbył się kongres w Szczecinie, w trakcie którego Polska z Moskwą podpisały rozejm, a Szwecja z Danią - pokój. W planach Zygmunta zjazd szczeciński miał być początkiem całkowitej separacji Moskwy od kwestii bałtyckiej. Bardzo się jednak przeliczył. Nie rozwiązano zatem do końca kwestii bałtyckiej, natomiast zatwierdzono tymczasowy stan rzeczy: Moskwa otrzymała Narwę, Litwa Rygę i Połock, Polska zaś pozostała przy reszcie Inflant.

Kolejne walki o Inflanty miały miejsce dopiero za Stefana Batorego. Tak więc kongres szczeciński zagwarantował pokój w stosunkach z Rosją na zaledwie dziewięć lat (praktycznie jednak Moskwa zerwała jego postanowienia już w 1577 roku).

Dane personalne

Aleksander Edward Henryk de Valois urodził się 19 września 1551 roku. Był synem Henryka II, króla Francji i Katarzyny Medycejskiej. 21 lutego 1574 roku został koronowany na króla Polski (jako Henryk Walezy), lecz zrezygnował z tej funkcji po 4 miesiącach na rzecz tronu Francji (jako Henryk III). Zmarł 2 sierpnia 1589 roku, zmordowany przez dominikanina Jacques'a Clémenta. Został pochowany w bazylice w Saint-Denis pod Paryżem.

Sytuacja po śmierci Zygmunta Augusta

Po śmierci Zygmunta II Augusta, który nie pozostawił po sobie żadnego następcy tronu polskiego, nastąpił okres bezkrólewia. W karju zapanował chaos. Obawiano się, ze brak monarchy spowoduje całkowitą ruinę Rzeczpospolitej. Tak się jednak nie stało. Szlachta zawiązała konfederacje mające zapewnić porządek i bezpieczeństwo na terenie wszystkich ziem Rzeczpospolitej. Magnaci także wyłonili osobę, która miała zastępować króla, czyli interreksa. Został nim prymas Jakub Uchański. Ustalono również, że nie sejm będzie dokonywał elekcji, ale zrobi to ogół szlachty. Takie wybieranie króla nazwane zostało wolną elekcją, która trwała aż do 1764 roku, gdy po raz ostatni wybrało króla (był nim Stanisław August Poniatowski).

Pierwsza wolna elekcja

Kandydatów do korony polskiej wysunęli między innymi Habsburgowie i Walezjusze. Dynastie te w swoim sporze o tron Polski odzwierciedlały faktyczną rywalizację na arenie międzynarodowej. Ernest Habsburg, syn cesarza Austrii, mógł liczyć na poparcie katolickich senatorów. Natomiast Henryk Walezy zyskał przychylne głosy wśród mas szlacheckich, dla których potęga Austriaków oznaczała jedynie absolutne rządy i ograniczenie przywilejów szlacheckich. Wrogiem tej dynastii był przede wszystkim Jan Zamoyski. Jedna z głównych przyczyn, dla których zdecydowano się oddać Polskę pod rządy Francuza był fakt, że innowiercza ludność litewska jest w stanie poprzeć nawet kandydaturę samego Iwana IV Groźnego, by nie dopuścić do elekcji Habsburga. Cześć szlachty uważała także, że Polska powinna być rządzona przez - jak to określano - "króla Piasta". Jednakże nie pojawił się w tamtym okresie żaden człowiek z państwa, który gotów by był objąć tron. Wysunięto również kandydaturę Jana III Wazy, która jednak nie uzyskała grona zwolenników. Wybrano ostatecznie przedstawiciela dynastii Walezjuszy. W maju 1753 roku przedstawiono Henrykowi Walezemu dwa pakiety warunków do przejęcia władzy.

Artykuły henrykowskie

Artykuły henrykowskie to zebrane w punktach zasady ustrojowe, których miał przestrzegać król elekt po objęciu tronu. Artykuły:
» gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów
» określały zasady ustroju i prawa Rzeczpospolitej
» nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata
» król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z czterech senatorów (tak zwanych rezydentów)
» nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję
» politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu
» zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim
» ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczpospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała
» obywatele mają prawo do wolności wyznania
» zezwalały na wypowiedzenie królowi nieposłuszeństwa - rokoszu, w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich

Pacta convnta

Drugim była pacta conventa (czyt.:pakta konwenta), czyli tak zwane uzgodnione warunki. Nie miała ona tak oficjalnego charakteru jak artykuły henrykowskie, jednak stanowiła bardzo znaczący dokument. Określała bowiem zobowiązania elekta. W przypadku Henryka Walezego były to: kształcenie młodzieży w Paryżu, spłata długów Zygmunta Augusta, przymierze polsko-francuskie, wysłanie na Bałtyk floty francuskiej, sprowadzenie kilku tysięcy piechoty przeciw Iwnowi Groźnemu, sprowadzenie uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej, łożenie co roku na potrzeby polski 450 tysięcy floretów ze swoich własnych zasobów, odbudowa floty polskiej.

Koronacja Walezego

Koronacja Henryka Walezego i towarzyszący jej sejm koronacyjny odbył się w 21 lutego 1574 roku w Krakowie. Walezy wcześniej, 22 sierpnia 1573 roku, zaprzysiągł w Paryżu artykuły henrykowskie. Był on młodym królem (miał zaledwie 23 lata), nie znającym ani polskiego języka, ani polskiego ustroju. Na posiedzeniach sejmu postrzegany był jako posąg, gdyż nie zawierał nigdy głosu i nie interesował się sprawami państwa. Stad też jego określenie: król malowany. Poza tym społeczeństwo polskie miało mu za złe to, że na przykład używa pudru czy nosi kolczyki. Nie przestrzegał również panujących w Polsce zasad higieny.

Ucieczka Henryka

Gdy w czerwcu 1574 roku Henryk Walezy dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji, Karola IX, zaczął działać. Nie czekał zbyt długo i postanowił uciec z Polski. Żeby nikt go nie podejrzewał, w przeddzień ucieczki wyprawił wielką ucztę. Nocą z 18 na 19 czerwca w przebraniu i tylko z kilkoma Francuzami opuścił zamek królewski. Niewiele brakowało, a uciekającego konno monarchę dopędziłaby pogoń. Dopiero napotkany drwal zgodził się za pieniądze wskazać Francuzom właściwą drogę do granicy. Polacy potępili króla i szybko go zdetronizowali. Jednak sam Henryk Walezy do końca swojego życia nosił tytuł króla Polskiego. We Francji osiadł na tronie jako Henryk III - pogromca hugenotów z Nocy św. Bartłomieja.

Dane personalne

Fryderyk August urodził się 12 maja 1670 roku. Był synem Jana Jerzego III, elektora saskiego i Anny Zofii z duńskiej rodziny królewskiej. Był żonaty z Krystyną Eberhardyną, jednak w większości życia pozostawali w separacji. Miał mnóstwo kochanek. Plotkarze naliczyli mu 365 dzieci. Na pewno miał jednego syna - Fryderyka Augusta, późniejszego króla Polski.

Z wyglądu przypominał atletę. Swój przydomek zawdzięcza niebywałej sile: bez trudu łamał sztućce, podkowy, a nawet żelazo. Interesował się astrologią i alchemią. Przy okazji licznych eksperymentów odkrył nawet tajniki produkcji porcelany. W Miśni powstała manufaktura, której wyroby znane były na całą Europę. Podobno śnił o złocie i władzy. To drugie spełniło mu się aż nadto. W 1694 roku został elektorem saskim, a w latach 1697-1706 i 1709-33 był królem Polski. Uwielbiał także bale, maskarady i przedstawienia teatralne. Wraz ze swoją liczną "świtą" tęgo ucztował i popijał. Zmarł 2 lutego 1733 roku.

Wybór Sasa

Bezkrólewie po śmierci Jana III Sobieskiego trwało bardzo długo, bo przeszło rok. W tym czasie miano zadecydować, kto obejmie tron Polski po zmarłym monarsze. Było trzech głównych kandydatów: Jakub Sobieski, syn Jana III, Franciszek Conti, książę francuski oraz Fryderyk August, elektor saski. Najwięcej kapitału do przekupienia wielkich magnatów, od których swoje decyzje uzależniali szlachcice, miał jednak władca z Saksonii.

Dnia 27 czerwca 1697 roku zasiadł on na tronie jako August II zwany Mocnym. Połączył tym samym dwa kraje: silną gospodarczą i znacznie bardziej "poukładaną" Saksonię i chwiejącą się Rzeczpospolitą, w której władca miał tak naprawdę bardzo mało do powiedzenia. Ten władca z dynastii Wettinów rozpoczął trwającą ponad pół wieku unię polsko-saską, która co najważniejsze była unią personalną.

Dlaczego zatem Fryderyk August zdecydował się władać takim krajem, kiedy dzierżył już tytuł panującego w państwie o dużo większych możliwościach i gdzie miał dużo większą władzę? Głównym powodem, dla którego elektor saski objął tron Polski było dążenie do wprowadzenia w państwie rządów absolutnych. Jego wzorem był Ludwik XIV i jego absolutna Francja. Marzył także o koronie cesarskiej Rzeszy Niemieckiej. Cóż, rzeczywistość jednak bardzo rozczarowała...

Sprawa turecka

Za panowania Augusta II mamy także uregulowanie sprawy tureckiej. Będąc z Turkami od prawie osiemdziesięciu lat w stanie wojny, August II doprowadził wreszcie do trwałego "wieczystego pokoju". Podpisano go w Karłowicach w 1699 roku. Pokój ten przywracał Polsce ziemie utracone w 1672 roku (czyli Bracławszczyznę, Podole i województwo kijowskie). Był to niewątpliwie jeden z nielicznych sukcesów Augusta.

Wojna północna

Szerzej całość działań zbrojnych w czasie Wielkiej Wojny Północnej omówiłam w artykule "wojna północna", jednak teraz chciałabym się głównie skupić na problemie polskim i na sprawie detronizacji Augusta.

Rzeczpospolita oficjalnie nie przystąpiła do wojny północnej. Do Ligi Północnej wszedł August II, ale jako elektor saski, a nie monarcha polski. Dlatego też tak krytycznie ocenia się walki zbrojne i pokój w Nystad, który był korzystny dla wszystkich koalicjantów, oprócz Augusta.

Kiedy wybucha wojna i Karola XII, ten kilkunastoletni wówczas wódz, zdołał zająć Warszawę, w kraju szlachta podniosła głosy swojego świętego oburzenia. Poza tym wielką rolę odegrał tutaj także władca szwedzki, który niejako zmuszał szlachtę do podjęcia radykalnych kroków. W 1704 roku część magnatów i szlachty zdetronizowała władcę saskiego, a na króla wybrała Stanisława Leszczyńskiego, wojewodę poznańskiego. W kraju wybuchła wówczas wojna domowa, gdyż Leszczyński nie zdołał zdobyć poparcia całej szlachty i większość mimo wszystko pozostała przy Sasie. W 1706 roku, już po zajęciu Saksonii, Karol XII widząc, co się dzieje w Polsce, zmusił samego Augusta do abdykacji, co też i uczynił. Przez pewien czas Leszczyński był jedynym władcą, co się jednak szybko zmieniło. Już rok 1709 i wielkie zwycięstwo oręża rosyjskiego pod Połtawą sprawiło, że zaprzyjaźniony z Piotrem I Wielkim, August powrócił na tron Polski, na którym już pozostał aż do swojej śmierci w 1733 roku.

Państwo Augusta II Mocnego

Zaangażowanie Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej przyniosło jednak opłakane skutki. W 1715 roku przeciwko władcy zawiązała się konfederacja w Tarnogrodzie. Szlachta próbowała niedopuścić do poczynań Augusta, który próbował za wszelką cenę wprowadzić zmiany ustrojowe i reformy w państwie, starając się spełniać swój sen o władcy absolutnym. Szlachta w końcu zwróciła się do cara Piotra I, aby ten został mediatorem w tym konflikcie. Pod groźbą użycia wojsk rosyjskich, które wówczas wkroczyły w granice Rzeczpospolitej, podpisany został w listopadzie 1716 roku traktat warszawski. To właśnie jego postanowienia uchwalił sejm, który przeszedł do historii jako "sejm niemy" (obrady w styczniu 1717 roku). A do tych postanowień zalicza się:
» utrzymanie jedynie unii personalnej pomiędzy Polską a Saksonią
» przy królu miała pozostać co najwyżej 1200-osobowa gwardia saska
» ustalono stałe podatki z dóbr szlacheckich (podymne dla Litwy i pogłówne dla Korony), duchownych i królewskich
» stan żołnierzy polskich miał wynosić 24 tysiące

To był jeden z dziesięciu sejmów, którego nie zerwano w czasie panowania Augusta. Jednak oligarchia magnacka osiągnęła swoje apogeum dopiero w trakcie rządów jego syna, Augusta III Sasa.

Na dodatek w latach 1706-13 wybuchła w Rzeczpospolitej zaraza, która pochłonęła wiele ludzkich istnień, co także przyczyniło się do osłabienia naszego kraju. Do tego doszedł również nieurodzaj po wojnie północnej, co wywołało fale głodu w państwie. W wyniku klęsk i wojen ludność Rzeczpospolitej zmalała o 25 %.

Aby usprawnić gospodarkę swojego państwa August wprowadził niektóre rozwiązania zaczerpnięte z Niemiec. Były to: przesiedlenia ludności oraz sprowadzanie ludzi z innych państw - głównie z Niemiec. Ożywił także trakty handlowe przebiegające przez Międzyrzecz, Gubin, Leszno i Wschowę. W roku 1722 zawarł umowę handlową z Austrią. Poza tym wprowadził także Komisję Skarbową, zwaną potocznie kamerą. Jej głównym zadaniem było ściąganie podatków i inwestowanie zdobytych pieniędzy.

Sprawa następstwa tronu

Pod koniec swojego życia głównym celem Augusta II było zapewnienie swojemu synowi, Fryderykowi Augustowi tronu polskiego, gdyż saski był dziedziczny. W tej sprawie zawarł pakty porozumiewawcze z Austrią i Anglią. W odpowiedzi na to Piotr I, car Rosji wraz z królem pruskim Fryderykiem I podpisali w 1720 roku układ w Poczdamie. Strony zobowiązały się zachować liberum veto i wolnej elekcji w Polsce, stając się gwarantem podstawowych zasad ustrojowych Rzeczpospolitej.

Dane personalne

Stanisław Antoni Poniatowski urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie. Był synem Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego i dyplomaty oraz Konstancji z Czartoryskich. Z początku sprawował urząd stolnika litewskiego, potem został w 1764 roku królem Polski. Zmarł 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Jego śmierć przypominała sceny z horroru. Kości króla walały się po podłodze kościoła przerobionego na magazyn nawozów sztucznych, a trumna służyła jako karmnik dla kur.

Edukacja Poniatowskiego

Stanisław Poniatowski odebrał staranne wykształceni. Początkowo uczył się w domu, za to pod okiem licznych, specjalnie dobranych pedagogów. Gdy skończył 16 lat, wyruszył w wielką podróż po Europie. Był we Francji, w Anglii, Holandii, Austrii, Saksonii i Prusach. Po powrocie do kraju patrzył na swych rodaków krytycznie, dostrzegał ich wady. Nie podobało mu się dosłownie wszystko: polskie obyczaje uważał za prostackie, szkolnictwo odbiegające od poziomu europejskiego, a stosunki polityczne wymagające naprawy. Ostatnim etapem edukacji Poniatowskiego była praktyka dyplomatyczna. Początkowo jako stolnik, potem jako sekretarz posła angielskiego, Williamsa, przebywał w Petersburgu, gdzie nawiązał romans z Katarzyną, późniejszą carycą Katarzyną II.

Ostania wolna elekcja

Poniatowski dzięki pochodzeniu swojej matki, był związany ściśle z rodziną Czartoryskich, najbardziej wpływową w tamtych czasach, zwaną Familią. Jej główni przedstawiciele, Michał i August Czartoryscy chcieli objąć władzę w Polsce, toteż po śmierci Augusta III Sasa, wysunęli Rosji propozycję wzniesienia na tron przedstawiciela Familii, najlepiej Augusta. Katarzyna II nie chcąc wybierać już nikogo z dynastii Wettinów, przychyliła się do Czartoryskich, jednakże zdecydowała się oddać władzę w Polsce nie Augustowi, a Stanisławowi, który na koronacji przybrał imię August. Poza tym miała nadzieję, że dawny kochanek będzie prowadził politykę prorosyjską. Po raz pierwszy koronacja odbyła się w Warszawie, a nie jak to było do tej pory - w Krakowie.